(VNBĐ – Bình Định mến yêu). Năm 2024, hai tượng sư tử đá thành Đồ Bàn là hai trong 13 tác phẩm điêu khắc Champa được Thủ tướng chính phủ công nhận là bảo vật quốc gia tại Bình Định. Ngoài biểu tượng tôn giáo, thể hiện quyền uy, cặp tượng sư tử đá thành Đồ Bàn còn thể hiện nét độc đáo về mặt lịch sử, thẩm mỹ tạo tác khác biệt.
Theo thần thoại Ấn Độ, sư tử là một trong mười kiếp hóa thân của thần Visnu (một trong ba vị thần tối cao của Ấn Độ giáo). Ngoài ý nghĩa tôn giáo, đối với người Chăm, hình tượng sư tử còn là biểu tượng của dòng dõi quý tộc, tượng trưng cho quyền uy, sức mạnh của các vương triều Champa. Kinh đô đầu tiên của người Chăm ở Trà Kiệu lấy tên là Simhapura (Sư tử) và ngai vàng của vua cũng có tên Shimhasana (ngai vàng sư tử). Bởi vậy, sư tử là một trong những con vật được thể hiện khá nhiều trong điêu khắc Chăm.
Cặp tượng sư tử đá thành Đồ Bàn được phát hiện vào năm 1992, tại khu vực Bả Canh (phường Đập Đá, TX An Nhơn) thuộc phạm vi thành Đồ Bàn. Lần phát hiện ấy, trong một hố chôn có cặp tượng sư tử cùng tượng Gajashimha (con vật đầu voi, mình sư tử). Sau đó, cả ba tượng này được đưa về Trung tâm Văn hóa – Thông tin – Thể thao thị xã An Nhơn quản lý. Đến năm 1999, các tượng được đưa về bảo quản và trưng bày tại Bảo tàng tỉnh Bình Định.
Theo phân tích của các nhà nghiên cứu, hai tượng sư tử đá thành Đồ Bàn có chất liệu đá silics hạt mịn, màu nâu xám nhạt, được xác định có niên đại vào cuối thế kỷ XI. Trong đó, tượng sư tử thứ nhất cao 107cm, dài 112cm, rộng 58cm; tượng sư tử thứ hai cao 105cm, dài 120cm, rộng 60cm.
Theo miêu tả trong sách Bảo vật quốc gia Bình Định (NXB Tổng hợp TP. HCM, 2024) do Bảo tàng tỉnh Bình Định tổ chức biên soạn, hai tượng sư tử đá thành Đồ Bàn là các tượng được tạc khối tượng tròn khá giống nhau, cùng thể hiện giới tính giống đực. Tượng tạc trong tư thế nửa nằm, nửa ngồi trên một bệ hình chữ nhật liền khối. Đầu sư tử ngẩng cao, trán đeo vương miện được trang trí bởi chuỗi hạt tròn kết dải và các họa tiết giống hình cánh sen. Hai mắt to, tròn lồi. Đôi tai vểnh được tạc cách điệu gần giống chiếc lá nhọn đầu. Mũi to, thô. Miệng há to, lộ hàm răng sắc nhọn, răng nanh hai bên chìa ra ngoài. Cổ ngắn, đeo vòng lục lạc kết hợp với tua đính. Bốn chân sư tử ngắn, mập, cổ chân trang trí hạt chuỗi tròn kết dải. Toàn bộ khối tượng sư tử có dáng to mập, khỏe khoắn, họa tiết trang trí thô, đơn giản. Về phong cách nghệ thuật, hai tượng sư tử thành Đồ Bàn thể hiện tính chất hiện thực, trang trí đơn giản, phần môi trên có những đường gờ nổi chạy dọc song song tương đồng với sư tử phong cách Trà Kiệu. Phần miệng sư tử xuất hiện chiếc răng nanh giống như tượng sư tử và Makara trong phong cách Tháp Mẫm.
Hiện nay, ngoài hai tượng sư tử được tìm thấy trong lòng đất ở khu vực Bả Canh, trong phạm vi thành Đồ Bàn xưa hiện còn lưu giữ ba tượng sư tử trong khuôn viên lăng Võ Tánh, thuộc di tích thành Hoàng Đế, được xác định có niên đại từ thế kỷ XII. Những tượng sư tử trong lăng Võ Tánh được tạc đứng thẳng bốn chân, khối hình to, hoa văn trang trí thô, gân guốc. Theo các nhà nghiên cứu, hình tượng sư tử này được thể hiện trong tư thế đứng có nguồn gốc ảnh hưởng từ nghệ thuật điêu khắc Khmer. Trong công trình Thống kê, khảo tả các di tích Chàm ở Trung Kỳ in năm 1909 của tác giả H. Parmentier, ông đã khảo tả những pho tượng sư tử ở lăng Võ Tánh khá chi tiết: “Tòa thành (Đồ Bàn) chứa nhiều điêu khắc hình như không phải ở vị trí cũ. Trước lăng Võ Tánh, hai con sư tử lớn dường như đã được tạo ra để tranh đua và tư thế dáng dấp trông tựa như sư tử Khmer. Chúng đứng bốn chân, đuôi như vểnh lên; bàn chân có cựa, đeo những kiểu vòng trang trí hình lá sen. Đôi mắt lồi ra rất nhiều, lông mày hình sừng. Cái mõm, ngoài răng ra, có cả nanh xoắn lên thành sừng; tai ngắn vểnh lên; sừng như cuộn ra sau, song có lẽ chỉ là những cái bờm thôi”. Qua khảo sát trực quan, các tượng sư tử được phát hiện đều có điểm chung, khi đều là những tượng tròn độc lập, có kích thước lớn, đều được tạc ngẩng cao đầu và nhìn thẳng ra phía trước. Theo xác định của các nhà nghiên cứu sau này, hai tượng sư tử thành Đồ Bàn có nét khác biệt khi được thể hiện hai chân trước tạc rất ngắn, trong tư thế thẳng. Hai chân sau đầu gối gập lại như đang thể hiện tư thế ngồi, phô bộ ngực nở nang, phần bụng nằm sát xuống dưới bệ, tạo sự mất cân đối của cơ thể nhưng vì tỷ lệ chân trước quá ngắn nên sẽ có cảm giác là sư tử đang nằm.
Trong cuốn Tượng cổ Champa – Những phát hiện gần đây (NXB Văn hóa Văn nghệ, 2019) của PGS.TS Ngô Văn Doanh đã xác định tượng hai sư tử ở thành Đồ Bàn là những tượng sư tử có niên đại sớm nhất của nghệ thuật điêu khắc Champa, và khẳng định đây là “những tượng sư tử được thể hiện theo những truyển thống tượng động vật Champa, chứ không phải được làm theo mẫu hình của nghệ thuật Angkor như những pho tượng sư tử đã được biết đến trước đây”. Trong công trình của mình, PGS.TS Ngô Văn Doanh khẳng định: “Theo chúng tôi, các sư tử thành Đồ Bàn là sự phát triển và kết hợp tiếp theo của những hình sư tử của phong cách Mỹ Sơn A.1 và của những tượng Gajasimha của phong cách Chánh Lộ kế tiếp. Kết quả là đã sinh ra sư tử thành Đồ Bàn được thể hiện nửa nằm nửa đứng khá sống động và hiện thực với thân mình tròn mập cùng hai chân trước ngắn chắc và khỏe, với chiếc cổ ngắn cùng chiếc đầu tròn vững chãi, với miệng há to lộ ra hàm răng trên và những chiếc răng nanh nhô lên và cắm xuống mạnh ở hai bên mép… Theo chúng tôi, có thể nói, hai pho tượng được phát hiện năm 1992 ở thành Đồ Bàn, cho đến nay, là những pho tượng sư tử duy nhất thuộc truyền thống nghệ thuật Champa mà chúng ta được biết. Mặc dầu chỉ mới có hai, nhưng không còn nghi ngờ gì, hai tượng sư tử thành Đồ Bàn là những tác phẩm đầu tiên, mà chúng ta mới phát hiện được, của một kiểu tượng sư tử Champa độc đáo có thể sánh ngang được với các truyền thống tượng sư tử khác của các nền nghệ thuật cổ của khu vực”.
Với những giá trị độc đáo của mình, hai tượng sư tử đá thành Đồ Bàn được Thủ tướng Chính phủ công nhận bảo vật quốc gia vào ngày 18.01.2024. Ngày 21.11.2024, Sở VH&TT tổ chức Lễ công bố Quyết định công nhận bảo vật quốc gia hai tượng sư tử đá thành Đồ Bàn và giới thiệu các bảo vật quốc gia tỉnh Bình Định. Tại đây, lần nữa chúng ta được chiêm ngắm hai tượng sư tử đá và những bảo vật quốc gia khác là những tác phẩm điêu khắc Champa – độc bản và quý hiếm, được ví như những khối “vàng ròng” ở lại với thời gian, cần được gìn giữ nguyên bản, bảo vệ và phát huy đúng giá trị.
Bình Định hiện đang sở hữu 13 bảo vật quốc gia. Trong đó, Bảo tàng tỉnh đang lưu giữ, trưng bày 8 bảo vật, gồm: Phù điêu nữ thần Mahishasuramardini, niên đại đầu thế kỷ XII; phù điêu thần Brahma, niên đại cuối thế kỷ XII; cặp phù điêu chim thần Garuda diệt rắn, niên đại thế kỷ XII – XIV; phù điêu nữ thần Sarasvati, niên đại đầu thế kỷ XII; phù điêu Thần hộ pháp Mả Chùa, niên đại thế kỷ XII; cặp tượng sư tử đá thành Đồ Bàn (thành Hoàng Đế), niên đại cuối thế kỷ XI – đầu thế kỷ XII. Còn 5 bảo vật quốc gia khác, như Cặp tượng voi đá thành Đồ Bàn niên đại nửa sau thế kỷ XII đang nằm trong khuôn viên thành Đồ Bàn ở xã Nhơn Hậu, TX. An Nhơn; cặp tượng Hộ pháp, niên đại thế kỷ XII – XIII, tại chùa Nhạn Sơn, ở xã Nhơn Hậu; tượng thần Shiva, niên đại thế kỷ XV, tại chùa Linh Sơn, ở xã Nhơn Hội (TP. Quy Nhơn).
PHONG LINH
