(VNBĐ – Nghiên cứu & Phê bình). Quan sát đời sống thơ ca thời gian qua, có thể nhận ra không ít tồn tại mà nếu điều chỉnh, cải thiện được, sẽ góp phần nâng lên sự trân trọng hoặc đánh giá đầy đủ hơn, thiện chí hơn trong xã hội đối với tác phẩm thơ, với nhà thơ.
In nhiều, chất lượng không cao
Do tác động của kinh tế thị trường và sự cởi mở trong cơ chế xuất bản, nên cùng với sách thuộc nhiều lĩnh vực khác, sách văn học được xuất bản rất nhiều. Trong đó, rất nhiều ấn phẩm thơ. Đáng chú ý trong những năm qua, dễ nhận thấy, rất phổ biến trong việc xin – cấp giấy phép, là các tập thơ của lực lượng đông đảo các tác giả không chuyên từ các CLB thơ phường, xã, các hội thơ Việt Nam, hội thơ lục bát, thơ Đường luật…, các tác giả là người cao tuổi, người hưu trí tham gia sáng tác thơ…
Những tập thơ như vậy thường có chất lượng không cao, phần nhiều có thiện ý tập trung thể hiện tình cảm với quê hương, gia đình, người thân, bạn hữu, cùng những ngẫm ngợi thế sự, thời cuộc một cách mộc mạc, đơn giản; chú trọng bảo đảm việc có vần, có điệu, gọn gàng, đăng đối, dễ đọc, dễ hiểu, chứ ít có sự tìm tòi, đổi mới về ngôn ngữ, ý tứ, cách diễn đạt. Những tập thơ như vậy thường in với số lượng ít, khoảng vài trăm bản, và có phạm vi lưu hành, sử dụng hẹp, trong các nhóm thi huynh, thi hữu ở địa bàn cơ sở, giữa các CLB, các tác giả với nhau.
Cao hơn về chất lượng, thường là thơ của các nhà thơ hội viên các Hội VHNT địa phương, Trung ương. Nhưng cũng thường được in với số lượng không nhiều. Và việc phát hành cũng không thuận lợi do thị trường xuất bản, bạn đọc kém mặn mà với thơ. Các NXB, nhà sách thường lắc đầu với bản thảo thơ. Nhiều tập thơ của các tác giả được coi là chuyên nghiệp cũng phổ biến ở việc tặng, trao đổi giữa các đồng nghiệp, hiếm có dịp xuất hiện và được mua nhiều ở các hiệu sách, hội sách. Việc phát hành thơ qua mạng xã hội cũng thưa thớt bên cạnh các tác phẩm văn xuôi, văn học dịch.
Truyền thông thái quá
Ngược lại, tận dụng thế mạnh của hoạt động báo chí, truyền thông, đã có những tác giả, đơn vị xuất bản tích cực tổ chức các hoạt động truyền thông, quảng bá, ra mắt khi ấn hành ấn phẩm thơ. Nhưng không ít cuộc lại có sự thông tin, tôn vinh, khen ngợi quá đà. Đặc biệt, đáng băn khoăn, khi dường như xuất hiện một điều hơi nghịch lý, là trong các hoạt động sinh hoạt thơ ca, giới thiệu các ấn phẩm thơ, thì việc đọc, trình diễn, thể hiện thơ lại phần nào bị lấn át bởi việc phẩm bình, nhận xét, trao đổi về thơ.
Trong những cuộc sinh hoạt thơ ca, đáng chú ý, hoạt động Ngày thơ Việt Nam những năm qua diễn ra khá sôi nổi ở nhiều địa phương, thu hút được đông công chúng và người sáng tác tham dự. Tuy nhiên, thực tế cũng đang đặt ra những đòi hỏi về sự đổi mới cách thức tổ chức, thể hiện cho ngày hội lớn và rộng khắp này.
Cái nhìn thiếu thiện chí
Đáng chú ý nữa, trong cảm nhận phổ thông từ đời sống về nhà thơ, dường như có điều gì đó bất thường, nhưng đã quá quen và quá lâu nên đã trở thành bình thường. Có những khi trong đời sống xã hội, nhà thơ được nhắc tới, được bình luận, thậm chí được thể hiện, thường hơi… không bình thường với những trạng thái suy nghĩ lơ mơ, lãng mạn, thiếu thực tế; tệ hơn là với bộ dạng lôi thôi, có khi không được sạch sẽ; và đương nhiên, thơ thường gắn với… nghèo! Và dù chỉ là việc đùa vui nhưng cũng phần nào cho thấy trong mắt nhiều người, với thơ và nhà thơ, người làm thơ, có gì đó buồn cười. Đáng ngại nữa, là một mặc định ngầm ẩn nào đó, là nhà thơ, người làm thơ thì thường hay thâm nho, thích châm chích, hay viết xỏ xiên, vì thế, đó là một đối tượng cần phải… đề phòng, cẩn thận.
Hình ảnh nhà thơ, từ bậc trí giả trong xã hội xưa, đồng nhất với con người uyên thâm, giàu chữ nghĩa, nói và viết những điều đạo lý, triết lý sâu xa; đến nét văn minh, lịch lãm, thổi những làn gió mới mẻ, trẻ trung vào việc đọc thơ, vào cách viết, cách dùng từ ngữ của công chúng trong thời kỳ giao lưu văn hóa thời kỳ Thơ mới; đến tư thế hào sảng, khí thế kiên cường, tinh thần nhập cuộc cùng thời đại trong hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp, đế quốc Mỹ; đến cái nhìn bị thiên lệch với bộ dạng, hành động có phần đáng cười cợt, hơi không tỉnh táo, hơi dị biệt trong đời sống hôm nay…; có lẽ đây là một đề tài đáng để phản ánh, lý giải từ góc độ nghề nghiệp, tư cách công dân của nhà thơ và nhận thức xã hội.
Chất lượng thơ không cao; sự ra đời ồ ạt của các tập thơ trung bình; hạn chế trong việc định hướng với xã hội về giá trị thơ ca; thiếu hụt trong quảng bá rộng rãi các tác phẩm thơ chất lượng cao; những cái nhìn có phần hạn hẹp, thiếu ủng hộ đối với những nỗ lực tìm tòi, đổi mới thơ ca; thêm một phần tác động từ quan niệm còn hạn chế trong xã hội về hình ảnh nhà thơ…, những điều này có lẽ, đã phần nào dẫn đến sự lúng túng của một bộ phận bạn đọc trong việc chọn lựa, cảm thụ tác phẩm thơ, thậm chí lạnh nhạt với thơ.
Vài gợi ý cải thiện tình hình
* Đầu tư sâu cho tác phẩm, bản thảo chất lượng tốt
Trong chính sách đầu tư sáng tác của Nhà nước với hội nghề nghiệp như Hội Nhà văn Việt Nam, Hội VHNT các tỉnh, thành phố, nên thúc đẩy hình thức xét chọn bản thảo để chọn lọc đầu tư, đầu tư sâu đối với các bản thảo chất lượng tốt, trong đó có bản thảo thơ. Đồng thời, nên giúp cả đầu tư cho in ấn, quảng bá, phát hành. Như vậy, có thể đầu tư đối với tác giả về cả công sức sáng tạo lẫn nhuận bút thỏa đáng khi tác phẩm được ấn hành, cũng như cả phần lợi nhuận chính đáng nếu tác phẩm được phát hành tốt. Sự đồng hành trong khâu quảng bá, phát hành cũng nên được áp dụng với các tác phẩm thơ giành được giải cao của hội nghề nghiệp như giải thưởng thơ hàng năm, và rộng hơn, là qua các giải thưởng uy tín khác trong xã hội. Bởi, ngoài sự tiếp nhận của xã hội, cần có sự đồng hành, tiếng nói định hướng thuyết phục của hội nghề nghiệp, đơn vị chuyên môn để công chúng có được nhiều thông tin và nhanh hơn, dễ dàng hơn, thuận tiện hơn trong việc tìm các tác phẩm thơ hay.
Tất nhiên, trách nhiệm thẩm định của các hội đồng chuyên môn, hội nghề nghiệp sẽ rất nặng nề. Trong khi quan điểm, ý kiến về thơ hay, tác phẩm, bản thảo chất lượng tốt lại rất đa dạng, nhiều khi không đồng nhất. Vì thế, để tránh bó hẹp, xuôi chiều, hội nghề nghiệp nên mở rộng đối tượng chọn lựa, thẩm định đối với cả các bản thảo thơ lẫn tác phẩm thơ tham dự giải thưởng.
* Nâng cao chất lượng thơ được xuất bản
Trong hoạt động xuất bản, việc cấp giấy phép cho các tập thơ là rất thông thoáng, nhưng năng lực các tác giả không phải ai cũng cao, nên mâu thuẫn giữa việc in ấn nhiều mà chất lượng không cao, ít dấu ấn, thiếu sự nổi trội dường như khó giải quyết. Một cách cần làm hơn cả là nâng cao hiệu quả lao động thẩm định, biên tập của biên tập viên NXB. Các biên tập viên cần đồng hành tích cực hơn với các tác giả trong việc biên tập, chỉnh sửa, nâng cấp các bản thảo về mặt ngôn ngữ, nghệ thuật, nội dung… Biên tập viên nên/ cần là người gợi ý với tác giả trong việc chỉnh sửa câu chữ, gợi ý điều chỉnh, tái sáng tạo từ bản thảo trước khi có thể đề xuất cấp phép. Như vậy, đòi hỏi biên tập viên phải có tay nghề cao, chứ không chỉ là người “làm sạch” về câu chữ, hay rà soát, kiểm tra những nội dung có yếu tố vi phạm về chính trị, tư tưởng, không phù hợp với đạo đức xã hội, thuần phong mỹ tục của dân tộc. Có lao động nghiêm cẩn, chặt chẽ hơn thì mới bảo đảm được phần nào chất lượng các ấn phẩm thơ cung cấp ra xã hội.
* Cải tiến, sáng tạo trong các hoạt động sinh hoạt thơ ca
Trong tổ chức sinh hoạt thơ ca nói chung, trong đó có các hoạt động như Ngày thơ Việt Nam, các cuộc sinh hoạt thơ của các hội nghề nghiệp, các tổ chức, nên chú trọng nhiều hơn đến việc chọn lọc giới thiệu thơ hay, thơ mới với nhiều cách thể hiện, trình diễn đa dạng, có sự tương hỗ của các loại hình nghệ thuật khác nhằm tăng khả năng cảm thụ, tương tác cho công chúng.
Bên cạnh đó, cần đa dạng hóa các hình thức không gian trình bày, giới thiệu, quảng bá thơ ca trong các hoạt động triển lãm, bảo tàng. Và rất quan trọng là việc quan tâm khảo sát, tìm hiểu kỹ hơn về sự cảm nhận, phản hồi của bạn đọc, bạn xem, nghe với các hoạt động sinh hoạt thơ ca, các phương thức thể hiện, chất lượng các tác phẩm để có sự sáng tạo, chọn lựa nhằm đáp ứng tốt hơn nhu cầu công chúng.
* Tăng cường truyền thông đến xã hội
Nhận thức về thơ ảnh hưởng quan trọng đến quan niệm, cái nhìn về thơ ca, tác giả và công việc sáng tác. Thông tin thiếu, ít, thiên lệch, cộng với bản thân sự sáng tác dễ dãi và các thủ thuật lăng xê thái quá, ngợi khen rầm rộ…, dễ mang đến cái nhìn lệch lạc, hoặc đánh giá thấp, có khi coi thường của công chúng, của xã hội đối với sáng tác thơ và nhà thơ. Vậy nên công tác thông tin, tuyên truyền về những giá trị đẹp đẽ, chân thực của thơ ca rất cần được thúc đẩy, điều chỉnh, góp phần tạo ra nhiều cơ hội tiếp cận, nâng cao nhận thức của công chúng với những tác phẩm tốt, giàu giá trị nghệ thuật.
Vai trò này rất cần được đề cao hơn trong hoạt động của các hội nghề nghiệp, của ngành văn hóa thông qua hệ thống báo chí, cửa sổ điện tử, trang mạng, ấn phẩm… của mình. Nên quan tâm tạo dựng các diễn đàn, các chuyên mục giới thiệu tác phẩm thơ hay, trao đổi, bàn luận, hỏi đáp… về tác phẩm thơ hay và quảng bá rộng rãi để công chúng tiếp cận. Đó cũng là một cách để phần nào bớt đi sự rầm rộ, ồn ào và khen ngợi thái quá trong việc truyền thông, quảng bá cho thơ.
Tất cả những yếu tố trên không thể thay thế được chính nhà thơ và năng lực sáng tạo của mình. Chính người sáng tác mới có thể là người có vai trò quyết định chủ yếu trong việc tạo dựng vẻ đẹp của tác phẩm, cũng như giữ cho tác phẩm sự sang trọng bằng những nỗ lực tìm tòi, sáng tạo của mình.
Thậm chí khi những vẻ đẹp ấy không phải lúc nào cũng được nhận thấy và ghi nhận kịp thời. Thì như một tất yếu của khả năng cải tạo xã hội, làm đẹp tâm hồn con người, bồi bổ thẩm mỹ cho công chúng, việc sáng tạo thơ ca vẫn luôn là cần thiết và đáng quý, đáng trọng, dù cho hoàn cảnh chung cũng như điều kiện cá nhân người sáng tác có những khi không thuận lợi. Sẽ càng đáng quý và đáng giá, khi trên hành trình sáng tạo, nhà thơ nhận được sự đồng hành của những ai nhận ra thơ có giá trị với cuộc sống. Và vì thế, càng phải tạo dựng, phải giữ gìn sự sang trọng cho thơ, dành cho thơ ca sự tôn trọng.
NGUYỄN QUANG HƯNG
(Văn nghệ Bình Định số 112 tháng 8.2022)
