(VNBĐ – Bình Định mến yêu).
1. Khái niệm “Bình định” trong văn hóa Trung Hoa
Khái niệm “Bình định” (平定) trong văn hóa Trung Hoa mang nhiều ý nghĩa sâu sắc, phản ánh không chỉ quan điểm chính trị mà còn các giá trị xã hội và văn hóa của người Trung Hoa trong lịch sử. Từ “bình định” trong văn học và sử học Trung Hoa được dùng trong nhiều ngữ cảnh khác nhau, bao gồm việc dẹp loạn, thiết lập trật tự, cũng như điều chỉnh và ổn định các giá trị xã hội. Nhìn chung, trong cổ thư, chúng ta có thể khái quát ý nghĩa của từ này theo một số hướng như sau:
Một là bình định loạn lạc. Một trong những ý nghĩa chủ yếu của “bình định” là dẹp loạn, khôi phục trật tự, và mang lại sự ổn định cho quốc gia. Trong lịch sử Trung Hoa, các vị vua chúa thường xuyên được miêu tả với nhiệm vụ “bình định” các cuộc nổi loạn hoặc vùng đất bất ổn. Khái niệm này không chỉ phản ánh sự tôn trọng quyền lực của triều đại mà còn thể hiện sự mong muốn đem lại sự hòa bình, trật tự cho xã hội.
Hai là, bình định với nghĩa định chuẩn giá trị xã hội. Ngoài việc dẹp loạn và mang lại trật tự, khái niệm “bình định” còn được hiểu theo nghĩa đánh giá, định chuẩn lại các giá trị cá nhân và xã hội. Điều này thể hiện qua các cuộc cải cách và điều chỉnh trong hệ thống pháp lý, văn hóa, và đạo đức xã hội. Quá trình này không chỉ là một cuộc “bình định” các giá trị pháp lý mà còn là sự cố gắng đạt được sự công bằng và ổn định xã hội.
Ba là bình định khi dùng làm tên địa danh. Khi từ “bình định” được sử dụng để gọi tên địa danh, nó không chỉ có ý nghĩa về mặt quân sự mà còn biểu thị khát vọng đem lại sự ổn định, hòa bình và sự phát triển cho vùng đất đó. Trong những thời kỳ lịch sử Trung Hoa, khi một vùng đất hoặc khu vực được gọi là “bình định”, điều này ám chỉ rằng khu vực đó đã được bảo vệ và ổn định sau một thời gian bất ổn hoặc xung đột. Sự bình định của một vùng đất có thể là kết quả của các cuộc chiến tranh hoặc các chính sách cai trị khôn ngoan của các nhà vua. Thời trước, khi triều đình thực hiện các chiến dịch quân sự và hành chính để “bình định” các vùng đất, họ không chỉ nhằm mục đích bảo vệ đất nước mà còn thể hiện mục tiêu khôi phục trật tự, thúc đẩy phát triển và tạo dựng một nền tảng xã hội ổn định. Điều này có thể thấy rõ qua việc các vùng đất được “bình định” trở thành những trung tâm văn hóa và thương mại quan trọng, phát triển mạnh mẽ trong thời kỳ hòa bình.
Khái niệm “bình định” trong văn hóa Trung Hoa không chỉ đơn thuần là một thuật ngữ quân sự mà còn mang đậm các giá trị về trật tự xã hội, sự công bằng và phát triển bền vững, phản ánh một khát vọng sâu sắc của các nhà cầm quyền Trung Hoa trong suốt lịch sử.
2. Tên gọi “Bình Định” trong lịch sử Việt Nam
Vào tháng 6 năm 1799, sau khi đánh lui quân Tây Sơn, Nguyễn Vương, người sau này trở thành vua Gia Long 嘉隆, đã chiếm được thành Quy Nhơn 归仁. Thành Quy Nhơn lúc này là một trong những thành trì quan trọng của chính quyền Tây Sơn. Để không chỉ giành lại quyền kiểm soát mà còn nhằm xóa bỏ dấu ấn của triều đại Tây Sơn, ông đã quyết định đổi tên thành Quy Nhơn thành Bình Định. Việc đổi tên này không chỉ mang ý nghĩa về mặt hành chính mà còn có một ý nghĩa sâu sắc về mặt chính trị và văn hóa. “Bình Định” không chỉ thể hiện sự chấm dứt của những cuộc loạn lạc mà còn là một biểu tượng của sự ổn định, hòa bình được thiết lập trở lại sau những năm tháng xung đột. Tên gọi này phản ánh rõ rệt mục tiêu của Nguyễn Vương khi tiến hành các chiến dịch quân sự: dẹp yên loạn lạc, ổn định trật tự, và tái lập quyền lực của triều Nguyễn.
Đến năm 1805, vua Gia Long tiếp tục củng cố vai trò của Bình Định bằng cách thiết lập Dinh Bình Định, biến nơi này trở thành một trung tâm hành chính quan trọng ở khu vực miền Trung. Quyết định này thể hiện sự khẳng định tầm quan trọng chiến lược của Bình Định trong việc hình thành và duy trì quyền lực của triều Nguyễn. Dinh Bình Định không chỉ là nơi kiểm soát quân sự mà còn là nơi thực thi các chính sách hành chính và phát triển kinh tế trong bối cảnh đất nước đang tiến hành các cuộc cải cách quan trọng. Tên gọi “Dinh” mang tính chất hành chính và quân sự, nhưng cũng phản ánh sự ổn định mà nhà Nguyễn mong muốn mang lại cho khu vực này. Ý tưởng này về sự “bình định” và phục hồi trật tự được tác giả Tô Thức 苏轼, một trong những danh gia của thời Đường – Tống, thể hiện rõ trong tác phẩm Từ Châu hạ hà bình biểu 徐州贺河平表. Trong đó, ông viết: 伊昔横流，凛孤城之若块；迨兹平定，蔚秋稼以如云” (Xưa kia nước lũ tràn lan, cả thành cô quạnh như hòn đá nhỏ; đến nay bình định, mùa màng tốt tươi như mây). Câu này không chỉ miêu tả sự thay đổi mạnh mẽ từ một khu vực bị xáo trộn và hoang tàn sang một khu vực thịnh vượng và ổn định, mà còn là biểu tượng cho sự phục hồi và phát triển sau thời kỳ xung đột.
Vào năm 1808, để phản ánh sự thay đổi về mặt hành chính và chiến lược, vua Gia Long quyết định đổi tên Dinh Bình Định thành Trấn Bình Định, nâng cấp khu vực này thành một đơn vị hành chính có tầm quan trọng hơn trong hệ thống cai trị của triều Nguyễn. Sự chuyển đổi này đánh dấu một bước đi quan trọng trong việc củng cố quyền lực Trung ương, đồng thời khẳng định tầm quan trọng ngày càng gia tăng của Bình Định trong việc duy trì trật tự và ổn định cho vùng đất miền Trung, nơi chiến lược quân sự, kinh tế và hành chính của triều Nguyễn có ảnh hưởng sâu rộng.
Như vậy, việc đổi tên Quy Nhơn thành Bình Định, thiết lập Dinh Bình Định và sau đó nâng cấp thành Trấn Bình Định không chỉ đơn thuần là những sự thay đổi về mặt hành chính, mà còn là một phần trong chiến lược lớn của vua Gia Long nhằm tạo dựng nền tảng vững chắc cho triều đại của mình, đồng thời mang lại sự ổn định lâu dài cho vùng đất miền Trung.
Vua Minh Mạng 明命, trong quá trình cải cách hành chính nhằm tăng cường sự quản lý và ổn định cho quốc gia, đã tiến hành một loạt các bước quan trọng để hoàn thiện tổ chức hành chính ở các khu vực. Vào năm 1832, ông đã quyết định nâng cấp Trấn Bình Định thành Tỉnh Bình Định như một phần trong nỗ lực cải cách toàn diện của triều Nguyễn. Quyết định này không chỉ có ý nghĩa quân sự mà còn phản ánh sự phát triển kinh tế và hành chính của khu vực. Trong bối cảnh đó, việc thành lập tỉnh Bình Định không chỉ nhằm bảo vệ an ninh và trật tự khu vực mà còn để thúc đẩy sự phát triển kinh tế, văn hóa, đồng thời cải cách bộ máy chính quyền địa phương để đáp ứng yêu cầu ngày càng cao của xã hội.
Tên gọi Tỉnh Bình Định mang nhiều tầng ý nghĩa. Trước hết, nó thể hiện sự ổn định lâu dài, khẳng định quyền lực của triều đình trong việc kiểm soát và điều hành các tỉnh thành. Không chỉ dừng lại ở mặt quân sự, việc thiết lập tỉnh Bình Định còn nhắm đến việc tổ chức lại hệ thống hành chính, tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển kinh tế và sự ổn định xã hội. Bình Định trở thành một trung tâm hành chính quan trọng trong khu vực miền Trung, một vùng đất có nhiều tiềm năng phát triển cả về nông nghiệp và thương mại. Ý nghĩa này được chuyển hóa trong việc đổi tên Trấn Bình Định thành Tỉnh Bình Định, phản ánh sự chuyển mình từ một khu vực quân sự trở thành một trung tâm hành chính, văn hóa, và kinh tế quan trọng trong lòng vương triều Nguyễn. Theo đó, việc thiết lập Tỉnh Bình Định vào năm 1832 không chỉ thể hiện sự ổn định về mặt hành chính, mà còn đánh dấu một bước phát triển lớn về kinh tế, xã hội, và văn hóa trong khu vực.
3. Ý nghĩa văn hóa của địa danh Bình Định
Tên gọi “Bình Định” không chỉ đơn thuần mang yếu tố quân sự mà còn hàm chứa nhiều giá trị văn hóa sâu sắc, phản ánh lịch sử, tinh thần kiên cường, cũng như khát vọng về sự ổn định và phát triển của vùng đất này. Cụ thể, tên gọi này gắn liền với những ý nghĩa quan trọng sau:
Về tính lịch sử, địa danh này đã gắn liền với những sự kiện quan trọng trong lịch sử Việt Nam. Tên gọi Bình Định có một mối liên hệ mật thiết với những sự kiện lịch sử quan trọng, đặc biệt trong các cuộc chiến tranh và chính trị của đất nước. Vào năm 1799, khi Nguyễn Vương (sau này là vua Gia Long) tiến hành cuộc chiến để thống nhất đất nước, ông đã chiếm Quy Nhơn và đổi tên thành Bình Định, nhằm đánh dấu việc kết thúc sự hỗn loạn do chính quyền Tây Sơn gây ra và đặt lại trật tự cho đất nước. Như vậy, tên gọi Bình Định không chỉ gắn liền với một sự kiện quân sự mà còn mang trong nó một khát vọng về hòa bình và ổn định, thể hiện ý chí của triều đại Nguyễn trong việc dẹp loạn và xây dựng một chính quyền vững mạnh. Qua đó, Bình Định trở thành một biểu tượng của sự phục hồi và xây dựng lại quốc gia sau những năm tháng xung đột đẫm máu.
Về tinh thần kiên cường, tên gọi Bình Định cũng là một tiếp nối truyền thống anh hùng từ thời Tây Sơn. Bình Định là vùng đất nổi bật với truyền thống anh hùng và tinh thần kiên cường. Từ thời kỳ Tây Sơn, nơi đây là cái nôi của phong trào khởi nghĩa nông dân lớn, gắn liền với những anh hùng dân tộc như Nguyễn Huệ (Quang Trung). Vùng đất này đã chứng kiến những trận đánh lớn, trong đó có trận đánh lừng danh Ngọc Hồi – Đống Đa (1789), khi quân Tây Sơn dưới sự chỉ huy của Quang Trung đã đánh bại quân Mãn Thanh xâm lược, bảo vệ độc lập cho đất nước. Tinh thần bất khuất và quyết tâm chiến đấu vì độc lập tự do của người dân Bình Định đã ăn sâu vào lòng dân tộc, tạo nên một biểu tượng về lòng kiên cường trong những thời kỳ khốc liệt của lịch sử.
Sau khi Gia Long lên ngôi, dù triều Nguyễn đã thay thế Tây Sơn, tinh thần bất khuất của Bình Định vẫn được giữ vững và tiếp tục là biểu tượng cho lòng trung kiên của người dân vùng đất này. Những chiến công lịch sử và những cuộc chiến tranh chống ngoại xâm đã khiến Bình Định trở thành một vùng đất mang đậm dấu ấn của tinh thần chiến đấu anh dũng, sẵn sàng đối đầu với thử thách và khó khăn để bảo vệ quê hương.
Bình Định biểu tượng cho sự ổn định và phát triển. Bình Định không chỉ là vùng quân sự mà còn là trung tâm kinh tế, văn hóa. Tên gọi Bình Định cũng phản ánh sự ổn định và phát triển của vùng đất này trong nhiều mặt, không chỉ về quân sự mà còn về kinh tế và văn hóa. Trong suốt triều đại Nguyễn, Bình Định không chỉ là một căn cứ quân sự quan trọng mà còn là một trung tâm kinh tế và văn hóa đáng chú ý. Năm 1805, Gia Long thành lập Dinh Bình Định, và đến năm 1808, vùng đất này được nâng cấp thành Trấn Bình Định, làm cho nơi đây trở thành một trong những khu vực có vai trò then chốt trong hệ thống hành chính và quân sự của triều Nguyễn.
Bình Định cũng là vùng đất có tiềm năng phát triển mạnh về nông nghiệp với những vùng đất phù sa màu mỡ, thuận lợi cho việc trồng trọt. Ngoài ra, với vị trí ven biển, Bình Định có lợi thế về thương mại và giao thương, là một cửa ngõ quan trọng nối liền với các khu vực khác trong và ngoài nước. Những yếu tố này đã góp phần tạo nên sự thịnh vượng cho Bình Định, khiến cho nơi đây trở thành một khu vực có tầm quan trọng không chỉ về mặt quân sự mà còn về kinh tế, là một trung tâm phát triển quan trọng trong bối cảnh xã hội và văn hóa của thời kỳ đó.
Danh xưng Bình Định không chỉ mang ý nghĩa quân sự mà còn thể hiện một khát vọng về sự hưng thịnh và ổn định lâu dài. Qua mỗi giai đoạn lịch sử, từ khi được đổi tên vào năm 1799 cho đến khi trở thành Trấn Bình Định vào năm 1808 và sau đó là một phần của tỉnh Bình Định trong thời kỳ Minh Mạng, tên gọi này đã thể hiện sự chuyển mình không ngừng của một vùng đất vốn đã trải qua nhiều biến động, từ chiến tranh đến hòa bình, từ sự xáo trộn đến sự ổn định, phát triển. Bình Định không chỉ là một cái tên mà là biểu tượng của một quá trình lịch sử dài lâu, nơi các giá trị quân sự, văn hóa, kinh tế được hòa quyện, tạo dựng một nền tảng vững chắc cho sự phát triển của cả khu vực miền Trung.
Tên gọi Bình Định, vì vậy, không chỉ đơn giản là một danh xưng địa lý, mà còn là sự biểu đạt ý nghĩa văn hóa trong quá trình diên cách gắn liền với mảnh đất anh hùng, trọng địa của dải đất miền Nam Trung bộ, là minh chứng cho sự kiên cường, tinh thần đoàn kết và khát vọng phát triển lâu dài của vùng đất này trong tiến trình lịch sử Việt Nam.
TS. VÕ MINH HẢI
